په خېبر پښتونخوا کې تعلیمي پوهانو او طالب علمانو د کوز دیر د سرکاري کالج د ښځېنه زده کوونکو په غیر نصابي فعالیتونو د بندیز لګولو په اقدام اندېښنې ښکاره کړي اؤ ویلي یې دي چې په پښتنه ټولنه کې جینکۍ زده کوونکې له وړاندی څخه د ګڼ شمیر چیلنجونو سره مخ دی او د کالج د انتظامیې دا فیصله به د طالب علمانو ذهني او جسماني وده اغېزمنه کړي.

د اپریل په 29مه د ګورنمنټ پوسټ ګریجویټ کالج کوز دیر تیمرګرې د انتظامیې لخوا په جاری کړل شوې اعلامیه کې جینکو زده کوونکو ته ویل شوي چې هغوی باید د کالج دننه په څه رقم سیاسي ، غیر نصابي او نورو دستورو کی برخه وانه اخلي.

طالب علمانې وایي د وړاندې نه په ټولنه کی نجونه د لوړو زده کړو څخه محرومې دي او دې فیصلې سره د جینکو حوصلې نورې هم ماتې شوې.

د مردان د عبدالولی خان پوهنتون یوه زده کوونکې صاحبه علي ډیوه ته وایي د پښتنو په ټولنه کې د نیمې نه زیاته برخه د جینکو ده او په هغې کې هم ډیری جینکي تعلیم نه شی ترلاسه کولی.

هغه وایي ډیرې کمې پښتنې نجونه په مشکله سکول او کالج ته ځي اؤ "چې په دې کې په دوی پابندۍ ولګي نو هغوی ته به مشکلات زیات کړي او د جینکو زده کوونکو حوصلی به ماتې شي او چی کومې لږې ډیرې جینکۍ راځي هغوی به هم له تعلیم څخه محرومې شی"

د کوز دیر د کالج انتطامیه وایي هغوی دغه بندیزونه د جینکو طالب علمانو د ښېګړی دپاره لګولي.

انتظامیې ډیوه ته ویلي د کالج دننه امن امان برقرار ساتل او د څه قسمه بدنظمۍ مخه نیول د هغوی ذمه واري ده .

خو په صوبه کې د طالب علمانو تنظیمونو دې فیصلی ته بد ویلي او غوښتنه یې کړې ده چې زر تر زره دې دا فیصله واپس واخستل شی ګنې هغوی به په احتجاج لاس پورې کړي.

په عبدالولي خان پوهنتون کې د پښتون سټوډنټ فیډریشن مرستیال مشر جاوید شینواری ډیوه ته وایي "په افغانستان کې (په ښځينه زده کوونکو)پابندۍ لګیدلي، دغه شان که پرې دلته هم پابندي لګوو او بیا یې که سکول یا کالج ته ولیږو نو د ګیټ دننه هیڅ قسمه انټریکشن نه وي، د لوبو او یا د سیاسي هلو ځلو اجازه نه ورکوو نو دا ډیر غلط تاثر غورځوي او ددې له وجې مونږ ډیر وروسته پاتی یو"

په صوبه کې د کالجونو د تعلیم څانګې ډیوه ته ویلي هغوی د دیر د کالج ددغه اعلامیې جاج اخلي او هغه فیصله به د میډیا سره شریکه کړي.

د تیمرګرې د کالج سرچینو وي او ای ډیوه ته ویلي، تر دې فیصلې وړاندی په تیر وړوکي اختر کې په یاد کالج کې هلکانو طالب علمانو د اختر د خوشحالۍ نمانځلو پاړټی کړې وه او له هغې وروسته انتطامیی په جینکو بندیزونه ولګول.

څیړونکی وایی د هلکانو په رنګه جینکي هم دا حق لري چې په غیر نصابي او سیاسي فعالیتونو کې برخه واخلي .

پوهان وایي په غیر نصابي سرګرمیو بندیزونه د زده کوونکو ذهنې وده اغېزمنوي.

د عبدالولی خان پوهنتون د څیړنې د څانګی مشر ډاکټر طارق محمود ډیوه سره خبرو کې وایي، دا فیصله چې هر چا کړې وي، دې سره به د زدکړو موثره انداز اغیزمن کیږي او د ماشوم یا د ماشومې جذباتي صلاحیتونه او د هغې ذهني وده به اغېزمنه کیږي"

د پاکستان د اقتصادي سروی مطابق په خېبر پښتونخوا کی د تعلیم شرحه 55 فیصده ده او اکثره جینکۍ د لسم ټولګي وروسته خپلی زدکړی په نیمایي کی پریږدي او د مختلفو بندیزونو او غربت له وجې هم جینکۍ د لوړو زده کړو نه محرومه پاتی کیږي .

د امریکې د بهرنیو چارو د محکمې ویاند میتهیو مېلر وایي پاکستان د خپل اقتصادي ثبات لپاره د نړیوالې مالیاتي ادارې(آي ایم ایف) سره تړون کړی دی اؤ امریکا د پاکستان له لوري د خپل اقتصاد د پیاوړتیا اؤ د پورونو د بار سمبالولو د هڅو اؤ هغې کې د شوي پرمختګ ملاتړ کوي.

واشنګټن کې مطبوعاتو ته د احوال تېرولو په مهال د یوې پوښتنې په ځواب کې د خارجه محکمې ویاند ویلي چې امریکا د پاکستان د هڅو کوټلی ملاتړ کوي.

د هغه وینا وه، موږ د پاکستان اؤ آي ایم ایم د تړون په ګډون د پاکستان د هغو ټولو هڅو ملاتړ کوؤ چې مقصد یې د پاکستان اقتصادي پیاوړتیا ده.

خو نوموړي وویل، د پاکستان حکومت باید د خپلو اقتصادي چیلنجونو د مقابلې لپاره اقتصادي اصلاحاتو ته هم خپل پام ورګرځوي پراختیا دې ورته ورکړي.

متیهو مېلر وویل، د پاکستان د معاشي خوشحالۍ په اړه زمونږ هوډ پیاوړی دی.

د هغه وینا وه چې امریکا به له پاکستان سره خپلو خبرو اترو ته دوام ورکوي اؤ په دې خبرو کې "تکنیکي بوختیاوې" اؤ زمونږ تجارتي اؤ د سرمایه ګزارۍ اړیکې پیاوړې کول شامل دي.

د ویاند په خبره "دا هر څه زمونږ د دوه اړخیزه اړیکو لپاره مهم دي"

د روانې اوونۍ په پیل کې د آي ایف ایم اجراییه بورډ له پاکستان سره د لنډ مهاله پور د پروګرام وروستۍ ارزونه کړې وه اؤ پاکستان ته یې د 3 اربه ډالرو د پور وروستی قسط 1.1ارب ډالر ورکړي وؤ.

د پاکستان اؤ آي ایم ایف تر منځ د لنډ مهاله پور د پروګرام سرته رسېدو وروسته په ستره اؤ اوږد مهاله قرضه د پاکستان اؤ نړیوالې مالیاتي ادارې ترمنځ د مذاکراتو مهال ویش یا شېډول هم ټاکل شوی دی.

د پاکستان د خزانې د وزارت د سرچینو له خولې پاکستاني مطبوعاتو ویلي چې د آي ایم ایف ډله به د پور په نوي پروګرام د خبرو لپاره په 15مئ پاکستان ته رارسیږي.

مطبوعات وایي چې پاکستان اؤ آي ایف ایم به وړومبی د پور په تیکنیکي اړخ خبرې کوي اؤ بیا به د پالیسۍ په کچه مذاکرات کیږي.

د پاکستان د خزانې وزارت سرچینو ویلي چې د پور دا نوی پروګرام به له 6ؤ نیولی تر 8 اربه ډالرو پورې وي اؤ موده به یې درې کلنه یا تر دې هم زیاته وي.

ډاڼ ورځپاڼه لیکلي چې د پور ددې نوي پروګرام لپاره د نړیوالې مالیاتي ادارې له لوري پاکستان ته د سختو شرطونو اېښودلو امکان دی.

څېړونکي وایي چې پاکستان ته درنې قرضې بېرته ستنول اؤ په اخستل شوؤ قرضو سودونه ورکول ورپغاړه دي اؤ ددې لپاره ورسره آي ایم ایف نه د پور د یو بل پروګرام اخستو پرته بله لار نه شته.

د صحافت د ازادۍ د نړیوالې ورځې په موقعه د صحافیانو لپاره کار کوونکي غیر دولتي سازمان "بې پولې خبریالان" وایي د صحافت د ازادۍ په نړیواله درجه بندۍ کې افغانستان تر ټولو زیاته 26 درجې تنزلي کړې اؤ په 178 نمبر ودریدلی دی.

خو دغه رپورټ بیا ښیي چې پاکستان 7 درجې ترقي کړې اؤ په 152م نمبر ودریدلی دی.

د بې پولې خبریالانو نړیوال تنظیم ګرده نړۍ کې د خبریالانو خلاف په سیوا شوي سیاسي جبر اؤ په صحافت په لګول شوؤ بندیزونو ژورې اندېښنې ښکاره کړي دي.

ټوله نړۍ کې د صحافیانو په حالت کې د تېر کال په مقابله کې سږکال هم څه خاص غوره والی نه دی راغلی اؤ د بې پولې خبریالانو د تنظیم له لوري د خپاره شوي رپورټ له مخې په ګرده نړۍ کې صحافیان د خپلو سیاسي مشرانو د لاسه په خطره کې دي.

په ډان ورځپاڼه کې خپور شوی د بې پولې خبریالانو د نړیوال تنظیم دا رپورټ وایي زیاتره حکومتونه اؤ سیاسي مشران د داسې چاپیریال په باوري کولو کې په ناکامه کېدو دي چې د صحافت تحفظ پکې باوري وي اؤ ولسونه یې باوري، بې پلوه اؤ هر اړخیزه خبرونو ته لاس رسی ولري.

رپورټ زیاتوي چې د ریاستونو اؤ سیاسي ادارو د فشارونو له امله د میډیا ازادي په محدودېدو ده.

درجه بندي :

د رپورټ له مخې د اکتوبر2023م راهdسې غزه کې له جګړې پیل کیدو وروسته د صحافیانو اؤ میډیا پر ضد سرغړونې زیاتې شوې دي اؤ په د اسرایل له لوري په غزې کې تر 100 زیات صحافیان وژل شوي دي.

پخپل 22م کلني رپورټ کې د بې پولې خبریالانو تنظیم ناروی یو وارې بیا د خبریالانو لپاره تر ټولو غوره اؤ افریقایي هیواد اریټیریا تر ټولو خراب هیواد ګرځولی دی.

پروسکال تر ټولو په ښکته درجه راغلی هیواد شمالي کوریا سږکال دوه درجې پرمخ تللی اؤ په 177م نمبر ودرېدلی دی.

دافغانستان تر ټولو زیاته ښکته کېدل:

د کومو ملکونو درجې چې تر ټولو زیاتې په ښکته تللي هغې کې افغانستان هم شامل دي، افغانستان 26 درجې تنزلي ښکته تللی اؤ په 178 نمبر ودریدلی دی.

همدا شان ټوګو 43 درجې تنزلۍ سره 113م نمبر اؤ ایکواډور د 30 درجو تنزلۍ سره په 110م نمبر ولاړ دي.

رپورټ ښیي چې ارجنټاین 26 درجې تنزلي کړې اؤ په66م نمبر دی. د نړۍ تر ټولو سترو معاشي طاقتونو کې امریکا هم 10 درجې په ښکته راغلې ده.

رپورټ کي په څلورو کې درې برخې هیوادونه د صحافت د ازادۍ په حواله "خراب "ګرځول شوي

د لاندینۍ درجې په 10 هیوادونو کې چین،ایران، شمالي کوریا،شام اؤ اریټریا شامل دي.

رپورټ وایي چې دغو هیوادونو کې په ریکارډ شمیره کې صحافیان نیول شوي،لادرکه کړل شوي اؤ هم یرغمال کړی شوي دي.

میکسیکو د صحافیانو لپاره هم هغه شان خطرناک ترین هیواد بلل شوی اؤ ویل شوي چې دغلته د کال 2019 نه تر اوسه 37 خبریالان وژل شوي.

ایشیا پیسیفک سیمه د صحافت لپاره د نړۍ دوهمه خطرناک ترینه سیمه بلل شوې ده، په دې سیمه کې پینځه هغه هیوادونه دي چې په نړۍ کې د صحافیانو لپاره خطرناک ترینه 10ؤ هیوادونو کې شمېر دي.

په دې هیوادونو کې میانمار (171م)، چین (172م )، شمالی کوریا (177م)، ویتنام (174م) او افغانستان (178م ) شامل دي خو د تېر کال برعکس د سیمې هیڅ یو هیواد د انډیکس د سر په 15نومونو کې نه دی شامل .

د پاکستان لپاره چیلنجونه:

د فریډم نیټ ورک د یو رپورټ له مخې پاکستان کې په تېر یو کال کې څلور صحافیان وژل شوي اؤ د صحافیانو په ضد تر 104 زیاتې مقدمې درج کړل شوي.

د بې پولې خبریالانو د تنظیم په رپورټ کې ویل شوي چې پاکستان 7 درجې ترقي کړې اؤ په 152م نمبر ودریدلی. پروسکال پاکستان دې درجه بند کې په 159م نمبر راغلی ؤ. هند بیا دې رپورټ کې په 159م نمبر ښودل شوی.

پاکستان د نړۍ په هغو دریوؤ هیوادونو کې شامل دی چې پکې د پیکا د تور قانون لاندې په انلاین فورم د رایې په ورکول کیدو هم مقدمې درج کیږي خو په نوره نړۍ کې بیا د سپکاوي د قوانینو لاندې اقدام کیږي.

رپورټ ښایي چې اسرایل په 101، امریکا په 55، برتانیه په 53، عرب امارات په 160اؤ سعودي عرب 166م نمبر دي.

د پاکستان د شماریاتو د ادارې بیورو اف سټیټسټکس یو تازه رپوټ ښیي چې د اپریل په میاشت کې د هیواد د سوداګرۍ خساره کې په کلنۍ توګه 180.58 فیصده او د میاشتې په کچه 3.16 فیصده زیاتوالی لیدل شوی.

څیړونکې وایې د پاکستان پر وارداتو اډاڼه اقتصاد کې، اقتصادې خسارې کمولو لپاره د هیواد پیداواري صلاحیت زیاتولو ته اړتیا ده.

د پاکستان د شماریاتو د ادارې له اړخه د خپرو شوو شمیرو له مخې، د هیواد تجارتي خساره د 2024 کال په اپریل کې 2.37 اربه ډالرو ته لوړه شوې چې د 2023م کال په ورته موده کې 0.846 بیلیونه ډالر وه.

د اقتصادی چارو پوهه سجاد احمد وایي پاکستان پر وارداتو تکیه کوونکی اقتصاد لري او د روان مالي کال په لومړیو شپږو میاشتو کې د بهرنیو زېرمو یا ډالرو بچ کولو لپاره په وارداتو کی کمی راوستل شوی و.

د هغه په وینا " له دې امله زمونږ په ریوینیو (ګټه) کی کمی راغلی و، چې له امله یې په تیرو دریوؤ میاشتو کې د پاکستان حکومت د مالیې راغونډولو خپل هدف پوره کولو لپاره یو ځل بیا په واردواتو کې زیاتوالی راوستی"

د شماریاتو د ادارې معلومات ښیي چې د 2023-24 کال د جولای تر میاشتې د هېواد په سوداګریز توازن (د صادراتو او وارداتو توپیر) کې 19.51بیلیونه ډالره خساره ریکارډ شوې، په داسې حال کې چې د تېر کال په همدې موده کې دغه خساره 23.53 بلیونه ډالره وه.

د اقتصادې چارو پوهه پروفیسر منظور علي وایي"زمونږ واردات ډیر زیات دي، دیرې پیسې د دې له امله مصرفېږي او د صادراتو څخه لږې پیسې تر لاسه کیږي. پیداوارې اخراجات یوه غټه وجه ده چې له امله یې زمونږ جوړشوي شیان په نړیواله منډهۍ کې د زیاتو نرخو له امله مقابله نشی کولی"

د خپرو شوو مالوماتو له مخې، صادرات او واردات دواړه زیات شوی، خو د وارداتو زیاتوالی په څرګنده توګه مخې ته راغلی. د

د کال 2023م له جولای څخه تر 2024 کال تر اپریل پورې په لسو میاشتو کې د صادراتو کچه 25 بیلیونه اؤ 28 میلیونه ډالره او په دې موده کې د وارداتو کچه 44 بیلیونه اؤ 79 میلیونه ډالره وه.

د اقتصادي چارو خبریال رشید ازاد ډیوه ته وایي،په پاکستان کې په اوسنیو ورځو کې پیداواري لګښتونه ډیر زیات شوي دي. دتیلو، ګیس او بجلۍ نرخونه لوړ شوي چې د پېداوار په کمي کې لویې رول لوبوي.

د هغه په وینا بیا په نړیواله کچه د ډیمانډ یا غوښتنې او سپلایي له امله هم د پاکستان د صادراتو کچه په ښکته تللې ده.

څیړونکې وایي د وارداتو په محدودولو سره د پاکستان حکومت هڅه کړې وه چې د سوداګرۍ خساره کمه کړي خو دا بیا په هیواد کې د بې روزګارۍ د زیاتوالي لامل شوه.

د څېړونکو په اند حکومت ته به په هیوا کې پیداواري صلاحیت زیاتولو لپاره د توانایۍ خپله لویه ستونزه هوارول وي.

وروستۍ څېړنې ښيي چې د اقليمي بدلون له امله به په راتلونکو 26 کالو کې د نړۍ اوسط ګټه نزدې پنځمې برخې ته راټیټه شي.

د چاپېریال پوهان وايي د اقليمي بدلون اغېز به په سویلي اسيا او بيا په خاصه توګه د پاکستان په څېر هغو هېوادونو باندې زيات وي چې د دې د ناوړه اغېزو نه یې د ځان خوندي کولو لپاره د وړاندې نه تیاری نه وي کړی.

په نړيوال اقتصاد د موسمي بحران د خرابو اغېزو په اړه یوه څېړنه کې ويل شوي چې د مخ په زياتېدونکې تودوخي، زیاتو بارانونو او سخت موسم له وجې د پېړۍ نيمايي پورې هرکال د 38 ټريليينه ډالرو د نقصان کېدو امکان دی.

د څېړنې په هکله دي ګارډين ورځپانه کې خپور شوي مضمون کې ليکلې شوي چې د موسمياتي خرابو اثراتو له وجې به 2049 پورې د نړۍ د امدن مستقل زيان 19 فيصده ته ورسېږي.

د ماحولياتو ماهرين وايي چې د اقليمي بدلون خراب اثرات د پرمختللي هېوادونو په پرتله د پاکستان په څېر وروسته پاتې هېوادونه زيات اغيزمن کوي.

پېښور پوهنتون کې د ماحولياتي چارو کار پوهه او څېړونکی پروفیسر ډاکټر حزب الله خان وایي د اقلیمي بدلون اثر په یوه خاص منطقه نه بلکې په ټوله نړۍ وي.

‌ډیوه سره خبرو کې هغه وایي " څه ته مونږ علاقايي او څه ته نړيوال اثرات وايو، نو دې نړوالو اثراتو کې موسمي بدلون او نړيواله تودوخه راځي، نو د دې په يوه خاص منطقه اثر نه وي بلکې په ټوله نړۍ يې اثر وي"

هغه وایي ددې تودوخې اثر به یوازې په پاکستان نه وي چې واورې یې په ویلي کیدو شي بلکې دا اثر به په افغانستان، سريلنکا، بنګال انډيا او نورو ملکونو هم وي.

د دي ګارډين ورځپانې په مضمون کې ليکل شوي چې د امريکا او يورپ په امدن کې به دا کمی نږدې 11 فيصده، افريقه او جنوبي اسيا کې به 22 فيصده وي او ځينو ځانګړي هېوادونو کې د دې نه زيات هم کېدای شي.

د ماحولياتو ماهرين وايي په دې منطقه کې پاکستان د موسمي بدلون او نړيوالې تودوخې نه ځکه زيات اغيزمن کېږي چې د دې د خرابو اثراتو د مخنيوي دپاره يې هغه شان اقدامات نه دي کړي څنګه چې پکار دي.

د پېښور آي ايم ساينسز پوهنتون کې د ماحولياتو کارپوهه او څېړونکی پروفیسر محمد رفیق وایي ،چا چې په وخت د اقلیمي بدلون په وړاندې خپل حکومتي نظام ښه کړو نو هغوي به د کمو ستونزو سره مخ کیږي.

"اوس دې کې چې چا ليډ واخيستو او خپل حکومتي نظام يې ښه کړو نو هغوی ته به مسلې کمې راځي، انډيا زمونږه په شان د خطر سره مخ ده خو هغوی بيا هم لګيا دي خپل نظام سموي خو زمونږه دلته کې کار نه کېږي، د وفاقي حکومت، صوبايي حکومتونو او بلدياتي حکومتونو ترمنځه د تعاون يا د رابطې نظام نشته او يوه منصوبه نشته چې دوی پرې عمل وکړي"

په خېبر پښتونخوا کې د قدرتي افتونو په وخت د انتظام ادارې پي ډي ايم ای دشمېرو ترمخه په صوبه کې د وروستيو بې وخته بارانو له امله تر دې دمه 80 تنان مړه او 100 نه زیات کسان ژوبل شوي دي.

اداره وايي چې دې دوران کې د زياتو بارانونو له امله په مجموعي توګه 3 زره او څه د باندې 300 ودانیو ته زیانونه هم اوښتي دي.

د ماحولياتو ماهرين وايي چې په نړيوالې تودوخې کې د زياتوالې له وجې د فصولونو پېداوار هم متاثره کېږي او د خوراک د ناخونديتوب د کچې سېوا کېدو سوب ګرځي.

ډاکټر حزب الله خان وایي، که درجه حرارت يوه درجه هم سېوا شو نو څومره چې د کروندې زمکې او علاقې دي دا به ټولې سېلابي شي.

د هغه په خبره "دلته به واټرلاګنګ دومره سېوا شي چې دا به فصلونه نه کوي، دوی خو لا د دوو ډګرو خبره کړې، مونږه ته ښکاره پته ده چې په مختلفو علاقو کې ډېر فصلونه داسې دي چې هغه نه کېږي لکه د مونګ پلو فصلونه ختم شو، ځينې ځای کې په ګنو او غمنو مرض راشي"

د ماحولياتو ماهرين وايي پاکستان د نړۍ په لومړیو هغو لسو هېوادونو کې شمار دی کوم چې د موسمي بدلون نه زيات اغېزمن کېږي.

د حکومتي شمېرو ترمخه په 2022 کال کې راغلو سېلابونو د پاکستان په کچه څه باندې 30 ميلينه خلک اغېرمن کړي وو او د هېواد اقتصاد ته يې شاوخوا 30 اربه ډالره زيان رسولی و.