ايمنېسټي انټرنيشنل: په نړۍ کې د مرګ سزاګانې تېره لسيزه کې بې ساری زياتې شوي

د بشري حقونو په اړه کار کونکې نړيوالې ادارې ايمنېسټي انټرنيشنل په کلني رپورټ کې ويلي په کال 2023 کې د نړۍ په کچه په ځينې هېوادونو کې د مرګ سزاګانې ورکول ډېر سېوا شوي چې ايران پکې په سر کې دی.

رپورټ دعوه کوي چين په نړۍ کې تر ټولو زياتې د مرګ سزاګانې ورکوي خو دا د رياست راز ګڼل کيږي او هيڅ تفصيل يې نورې نړۍ ته په لاس نه ورځي.

البته د چين سرکاري غبرګون د ياد رپورټ په حقله لا مخې ته نه دی راغلی.

په رپورټ کې د افغان طالبانو لخوا په بيلا بيلو جرمونو کې خلکو ته د مرگ د سزاگانو ورکولو ذکر شوی دی.

رپورټ وايي په کال 2023 کې 1153 د مرګ سزاګانې ورکړل شوي چې پکې د زرګونو په شمار هغه سزاګانې شامل نه دي چې په چين کې ورکړل شوي او دا کچه د کال 2022 په نسبت 30 فيصده سېوا ده.

ايمنېسټي انټرنيشنل وايي د کال 2015 راهسې دا تر ټولو لوړه کچه ده چې په دومره شمار کې سزاګانې ورکړل شوي. په ياد کال کې 1634 سزاګانې ورکړل شوې وې.

د دې سېواوالي باوجود د هغه هېوادونو چې د مرګ سزاګانې ورکوي شمار راکم شوی.

د يادې ادارې سيکرټري جنرل ايګنېس کيلامرډ وايي “د مرګ سزاګانې تر ټولو زياتې ايران ورکړي. ايراني چارواکو د بشري ژوند او احترام هيڅ قدر نه دی کړی او د نشيي توکو په سر يې د مرګ سزاګانې ورکړي او په ايران کې د لږکيو او غربت وهلو ټولنو خلکو ته داسې د زياتي ډکې سزاګانې ورکولی شي”.

ايګنېس وايي “سره د ناکامۍ چې مونږ دې کال ورسره مخ وو، په خاصه توګه په منځني ختيځ کې، هغه هېوادونه چې د مرګ سزاګانې ورکوي په زياتېدونکې کچه يوازې کيږي. د دې بوږنونکې سزا خلاف زمونږ مبارزه رنګ راوړي. مونږ به تر هغه لګيا يو تر څو د مرګ سزا ته د پايې ټکی کېږدو”.

تېر کال په پينځه هېوادونو کې چې تر ټولو زياتې د مرګ سزاګانې يې ورکړي کې چين، ايران، سعودي عرب، سوماليه او امريکا شامل دي. ايران يوازې د دې سزاګانو 74 فيصده برخه لري، بيا پسې سعودي عرب دی چې نزدې 15 فيصده برخه يې ده.

سوماليه او امريکا په کال 2023 کې د مرګ ډېرې سزاګانې ورکړي. په نړيواله کچه تېر کال 2428 د مرګ سزاګانې اورول شوي چې 20 فيصده سېواوالی ښيي.

په ايران کې چارواکو په واک د موټي کلکولو او په خلکو کې د ويرې خورولو د پاره په ټول هېواد کې د مرګ سزاګانې ورکول زيات کړي او کم نه کم 853 خلک يې اعدام کړي چې د کال 2022 د 576 سزاګانو په نسبت 48 فيصده سېوا دي.

د ايران سزاګانو بلوچ لږکۍ ابادي ډېره اغېزمنه کړې او د ټولو سزاګانو 20 فيصده د دوی په برخه شوي چې د هېواد د ټولې ابادۍ پينځه فيصده ابادي لري. په سزا موندونکو کې کم نه کم 24 ښځې دي او پينځه داسې تنه دي چې د جرم کولو په وخت يې عمرونه د ماشومتوب وو.

په ايران کې کم نه کم 545 د مرګ غير قانوني سزاګانې داسې ورکړل شوي چې جرمونه يې په نړيوال قانون کې د مرګ د سزا جوګه نه دي لکه د نشيي توکو په سر، غلا کول او لا د جاسوسۍ په سر چې ورکړل شوي.

د نشيي توکو په سر د مرګ سزا ورکولو شمار زيات شوی او د ټولو سزاګانو 56 فيصده ته رسېدلی چې د کال 2022 د 255 سزاګانو په نسبت پکې 89 فيصده سېواوالی راغلی.

په امريکا او افريقايي منطقه کې هم ناکامي ليدل کيږي چې د مرګ د سزاګانو ورکولو شمار زيات شوی. په امريکا کې تېر کال د وړم کال د اتلس سزاګانو په مقابل کې 24 تنو ته د مرګ سزا ورکړل شوې ده.

په ايډاهو او ټېنسي کې قانون منظورېدو ته وړاندې شوی چې وژل دې په ډزو وکړل شي خو د مونټانه ايالتي اسمبلۍ وړانديز کړی چې په اينجېکشن کې دې د زهرو مقدار سېوا کړل شي او د دې لارې دې سزاګانې ورکول کيږي.

په سويلي کيرولاينا کې نوی قانون جوړ شوی چې د هغه تنانو او محکمو پېژندګلو دې پټه وساتل شي چې د مرګ د سزاګانو په انتظام او عملي کولو کې لاس لري.

رپورټ وايي د امريکا د يو شمېر ايالتونو رويه د مرګ سزا ورکولو ته بوږنونکې ده لکه څنګه چې د البامه ايالت د کينېت سمېت په سزا کې مظاهره وکړه.

ايګنېس کيلامرډ په ولسمشر جو بايډن غږ وکړو “ولسمشر دې د فيډرل حکومت لخوا د مرګ سزا ختمولو خپله ژمنه پوره کول نور نه ځنډوي”.