د څېړنې او امنيتي مطالعاتو غېر دولتي ادارې سېنټر فار ریسرچ اېنډ سيکورټي سټډيز تازه رپورټ وايي چې په پاکستان کې د روان کال په نهو مياشتو کې 2023م کال په پرتله 90 فيصدي د تشدد او د ترهګري پيښې سېوا شوي او نزدي 97 فيصدي ترهګرۍ پيښې په خېبر پښتونخوا او په بلوچستان صوبو کې شوي.

د سېنټر فار ريسرچ اېنډ سيکورټي سټډيز رپورټ وايي چې د سږني کال په لومړیو نهو میاشتو کې په پاکستان کې د ترهګرۍ 328 پيښې مخې ته راغلي چې پکې د امنيتي چارواکو په ګډون 722 کسان وژل شوي او 615 زخمیان شوي دي.

رپورټ زياتوي چې د پاکستان پوځ مطبوعاتي څانګې آې ايس پي آر ترمخه دا وخت هره ورځ 112 د ترهګرۍ ضد عمليات کيږي خو بيا هم دا وژنې ښايي چې د بلوچستان او خېبر پښتونخوا په لويو سيمو کې رياستي عمل داري تر پام وړ حده کمزورې شوې ده.

د امنیتي چارو کارپوه محمد نفيس د په پاکستان کې د تشدد او د ترهګري زیات شوو پیښو د علتونو په اړه وایي:

” ترهګر او بېلتون غوښتونکي ډلې خپل مينځ کې عملياتي همغږي لري خو د هېواد چې کومې قانون په ځای کونکې ادارې دي د هغوي ترمنځ همکاري او همغږي نشته او دا د ترهګرو ډلو ته يو غوره ماحول ورکوي چې د تشدد لړۍ جاري وساتي خو بلخوا تر څو چې امنیتي ادارو ترمنځ همغږي نه وي نو د ترهګرو ضد به يو متحد تګلاره نه شي جوړېدې. “

‍د سېنټر فار ريسرچ اېنډ سيکورټي سټډيز دا رپورټ په داسې حال کې مخې ته راغلې چې د اکتوبر په 6مه په کراچۍ کې يو برید په نتیجه کې 2 چينايي کار کوونکي وژل شوي او یو بل ژوبل شوی دی.

د چينايانو په قافله د بريد زمه واري بلوڅ بېلتون غوښتونکې وسله والې ډلې بلوڅ لبرېشن ارمي (بي ایل اې) منلې، او دعوه یې کړې د مجيد بريګېډ فدايي يونټ يو ځانمرګي د چينايي ايجينيرانو قافله په هدف کړې ده.

د سي آر ايس ايس رپورټ وايي چې په پاکستان کې ترهګر ډلو د ځانونو بيا منظم کولو او مظبوطولو لړې جاري ساتلې ده او د غير مصدقہ اطلاعاتو نه ښکاري چې د ټي ټي پي سره د تړلو وسله والو ډلو شمېره 60 ته رسيدلي ده.

د امنیتي چارو ماهرين وايي که څه هم په ځمکه د ترهګرو ضد جګړه روانه ده خو فېصله کوونکي خلک په سياست کې بوخت دي چې له امله کوټلې تګلاره مخې ته نه راځي.

په امنیتي چارو نظر لرونکی خبریال او څېرونکي حق نواز خان وایي: ” دا بره چې کوم خلک ناست دي څوک چې فېصلې کوي، که هغه وزير اعظم دې او که د پوځ مشر دې د هغوي ماته څه سوچ نه ښکاري د هغوي ټول پام دا وخت سياست ته دې، د عمران خلک چې راوځي د هغوي وزیر اعلا نيسي خلک ې نيسي، که پوځ جنګ کوي هم سياسي خلک هغې ته پام نشته “

د سي ار ايس ايس رپورټ ترمخه د هدفي وژنو ضد د سياسي ډلو او په ځانګړي توګه لکي مروت، بنو او سوات کې د پوليسو قهر او غصه هم د امنيت خراب صورتحال په ګوته کوي.

اقتصاد پوهان او سوداګر وايي افغانستان د ډېرې مودې نه په دې هڅه کې دی چې د ګاونډي هېواد ايران سره تجارتي اړيکې پياوړې کړي او ټرانزټ تجارت د ايران چابهار او بندرعباس ته منتقل کړي.

اقتصاد پوهان وايي په دې لنډو ورځو کې به د پاکستان او د افغانستان ترمنځ د تجارت کچه نوره هم راښکته کېدی شي او افغان تجارت به د پاکستان څخه بل ځای ته منتقل شي.

اقتصاد پوهان وايي د افغانستان مارکيټ د ګڼو ستونزو له امله د پاکستان د لاس نه په مکمله توګه وتلی دی او افغان سوداګر نور نه غواړي چې د پاکستان د لاري د ټرانزټ تجارت مالونه راوغواړي.

اقتصاد پوه زاهدالله شينواری وايي د ایران چابهار او بندرعباس بندرونه اوس ډېر فعاله شوي دي.

شینواری وايي افغانانو د پاکستان د کراچۍ بندر نه تجارت په مکمله توګه اړولی دی او اوس په بندرعباس باندې ډېر رش جوړ شوی دی او مخکې به يو کنټينر په يوه هفته کې کليرکېدو نو اوس هغه په دوو هفتو کې کلير کېږي.

د افغانستان د سوداګرۍ خونې يوه چارواکي امريکه غږ ته ويلي د افغانستان او پاکستان ترمنځ سوداګري او ټرانزټ تجارت په ۲۰۲۴ کال کې د پرله پسې لارو تړل کېدو له امله ۷۰ فيصده راکم شوی دی.

سوداګر وايي افغانستان سره دوه اړخيزه او ټرانزټ تجارت راښکېدو اغېز د پاکستان په اقتصاد او دې سره تړلي خلکو په روزګار پريوځي.

شاهد حسين یو سوداګر دی، وايي ټرانزټ تجارت ځکه ښکارشوی چې د پاکستان غاړې ته پولې فعاله نه دي او وخت په وخت بندېږي او بله دا چې په کراچۍ بندر باندې سختيانې راغلي دي او افغانان مجبوره دي چې نورې لارې چارې ولټوي.

حسین وايي افغانستان سره د تجارت د کمېدو له امله پاکستان ته د ټيکسونو په لړ کې زيان رسېدلی او د افغانستان او پاکستان ترمنځ د تجارت په لاره کې دومره ستونزې جوړې شوې چې افغان سوداګر دې ته مجبوره شوي دې چې هغه بل ځای کې ځان ته لارې جوړې کړي.

اقتصاد پوهان وايي افغانستان سره د پاکستان تجارتي لارې تورخم، خرلاچي، انګور اډه، غلام خان او چمن سپين بولدک څو وارې سږ کال او تېر کال کې بندې شوي وې او د دې له امله دوه اړخيزه او ټرانزټ تجارت د ستونزو ښکار شوی دی.

پوهان وايي د افغانستان او د پاکستان دوه د اړخیزه تجارت سالانه مالیت پينځه اربه ډالره په اسانه رسېدلی شي خو د دې په ځای دا تجارت لاندې روان دی.

زاهدالله شينواری وايي "دا د حيرانتيا او د خپګان خبره ده چې داسې يوه لويه منډيي زمونږ لاس نه لاړه د اربونو ډالرو او دې سره په ټرانزټ کې د يو ګاډي اته لاکه (۸۰۰،۰۰۰) روپۍ کرايه ده د کراچئ نه تر تورخم پورې نو دې سره زمونږ کليرنګ ايجنټان وو، دې سره زمونږ مزدوران وو او دې سره زمونږ انشورنس واله وو."

افغان سوداګرو امريکه غږ ته ويلي په ۲۰۲۴ کال کې لس وارې افغانستان سره تجارتي لارې وتړلی شوې وې.

د پښتون ژغورنې غورځنګ [پي ټي اېم] وکیلان نن پېښور کې راټول شوي، مشوره او پرېکړه یې کړې چې د پي ټي اېم لاقانونه ګرځول کېدو فيصلې ضد به د کورنيو چارو وزارت ته خواست کوي چې خپله فيصله واپس واخلي ځکه پي ټي اېم پرامنه تحریک دی او که د کورنيو چارو وزات یې غوښتنه ونه منله، بيا سپریم کورټ ته ځي.

د پاکستان د کورنيو چارو وزارت په شپږم اکتوبر، پي ټي اېم د ملک د امنيت دپاره خطره ګرځولې لاقانونه یې ګرځولی دی.

د پي ټي اېم د خېبرپښتونخوا يو عهده دار او وکیل عطاالله جان وي او اې ډیوه ته وویل، دوی د پي ټي اېم ملګري وکيلان پېښور هايکورټ ته د مشورې دپاره راټول شوي وو.

هغه وویل، "يو تنظيم چې لاقانونه وګرځول شي نو د هغې طريقه کار دا دی چې اول به د کورنيو چارو وزارت ته خواست کیږي چې خپلې فيصلې ته بيا کتنه وکړي، نو زمونږ د وکيلانو ټيم اوس پيټيشن/خواست تياروي دا به مونږ د کورنيو چارو وزارت ته کوو".

د عطاالله جان په خبره، "د کورنيو چارو وزارت سره 90 ورځې وخت وي چې په دغه خواست فيصله واوروي، که د پي ټي اېم ضد فيصله واورول شوه، بيا مونږ ځو د سپريم کورټ دروازه به ډبوو".

نوموړي وویل، دوی نن د پېښور هايکورټ ته د [تهري اېم پي او] لاندې د پي ټي اېم د غړو د نيولو ضد خواست هم وکړو، او په ځينو ځايونو کې د دوی د غړو په ضمانت د خوشي کېدو حکمونه هم شوي هغوی به خوشي شي.

عطاالله جان زياته، د پي ټي اېم د قامي جرګې، عدالت دپاره تیاريانې روانې دي او جرګه به په هر صورت کولی شي.

د پاکستان د دفاع وزير خواجه اصف دعوه کړې، د پښتون ژغورنې غورځنګ [پي ټي اېم] د لومړي سر بيانيه سمه وه خو اوس پکې په قلاره قلاره تشدد راغلی.

خو پي ټي اېم وايي، د اولې ورځې نه یې بيانيه د امن وه او اوس هم په خپله خاوره امن غواړي، د ايين لاندې پرامنه مبارزه کوي.

پاکستان په شپږم اکتوبر پي ټي اېم لاقانونه ګرځولی دی. پاکستان کې د بشري حقونو تنظيم او سياسي ګوندونو د حکومت د دغه اقدام مخالفت کړی او د يادې فيصلې بيرته اخستو غوښتنه یې کړې ده.

خواجه اصف تېره شپه د جيو ټي وي په يو پروګرام کې وويل، "په لومړي سر کې د پښتون ژغورنې غورځنګ [پي ټي اېم] بيانيه سمه وه خو په قلار قلار پکې عسکريت پسندي راغلې، او په تېرو اتو، لسو مياشتو کې چې د پوځ، پوليس او ملکي خلکو ضد جګړه سېوا شوې، نه پي ټي اېم او نه پاکستان تحریک انصاف د دغه جګړې غندنه کړې، نه یې علي امين ګنډاپور غندنه کوي او نه هغوی [پي ټي اېم] جنازو ته ځي".

خو د پي ټي اېم د خېبرپښتونخوا صوبې مشر خېرالامين وي او اې ډیوه ته وويل، د پي ټي اېم په بيانيه کې هيڅ بدلون نه دی راغلی، "مونږ په خپله خاوره امن غواړو او په خپله خاوره نور ډالري جنګونه نه غواړي".

نوموړي وويل، "د پي ټي اېم ايجنډا په خپله خاوره ډالري جنګونه بندول، مونږ ته خپل وسايل راکول، مونږ ته خپله جغرافيه راکول، نور مونو د جنګونو توان نه لرو، ځکه مونږ قامي جرګه راوبلله چې ټول په خپله کې کښېنو چې په راتلونکې کې څه وکړو، د دې ستونزو حل به څه وي".

پاکستان کې د بشري حقونو کمېشن او پښتنو ملت پالو ګوندونو په پي ټي اېم د حکومت لخوا لګول شوی بنديز غندلې او د حکومت نه یې د دغه اعلاميې بيرته اخستو غوښتنه کړې ده.

د پاکستان د کورنيو چارو وزارت پي ټي اېم د ملک د امنيت دپاره خطره ګرځولې، بنديز یې پرې لګولی دی او د پي ټي اېم نوم یې د ترهګرۍ ضد قامي ادارې نېکټا په وېب پاڼه د لاقانونه ګرځول شوو تنظيمونو په نوملړ کې شامل کړی دی.

د پاکستان مرکزي حکومت په اسلام اباد کې د شانګهای د سرمشریزې د غوندې پر مهال د اکتوبر له 14 څخه تر 16 پورې په پایه تخت اسلام اباد او ورسره جوخت ښار راولپينډۍ کې عمومي رخصتي اعلان کړې ده.

د اکتوبر پر اوومه مرکزي حکومت په خپره کړې اعلاميه کې د دې اقدام لامل د شانګهای همکارۍ تنظیم یا سازمان راتلونکې سرمشريزه ياده کړې ده.

تر دې وړاندې د پاکستان د کورنيو چارو وزارت د اکتوبر له پنځمې څخه د اکتوبر تر 17 پورې د اسلام اباد امنيتي چارې پوځ ته د سپارلو اعلان کړی وو. دغه وزارت د اکتوبر پر درېيمه په يوه اعلاميه کې وويل چې د شانګهای همکارۍ تنظیم د سرمشريزې پر مهال به پوځ د پلازمېنې امنيت او نظم ساتي.

ټاکل شوې چې د شانګهای همکارۍ تنظیم 23مه دوه ورځنۍ سرمشريزه د اکتوبر پر 15 او 16 په اسلام اباد کې جوړه شي.

شانګهای همکارۍ تنظیم په 2001 کال کې جوړ شو چې نهه غړي لري. چين، روسیه، قرغيزستان، قازقستان، تاجیکستان او ازبیکستان د هغه سازمان لومړني غړي دي خو پاکستان، هند او ايران یې په 2017 کال کې غړيتوب تر لاسه کړ.

افغانستان، بېلاروس او منګوليا په سازمان کې د څارونکو هېوادونو په توګه غړیتوب لري، خو د 2021 کال د اګست د 15 وروسته چې طالبانو په افغانستان کې بیا واک ترلاسه کړی تراوسه ددغه هیواد په استازیتوب په دې تنظیم کې ګډون نه دی کړی.

افغانستان لپاره د روسیې د جمهور رئیس ځانګړي استازي ضمیر کابلوف د روان 2024 کال د جون د میاشتې په نیمايي کې د د ریا نواستي (RIA Novosti) په نوم یوې روسیې رسنۍ سره په مرکه کې ویلي وو چې په داسې حال کې چې د شنګهای د تنظیم د بهرنیو چارو وزیرانو په شورا کې اکثره غړي ددغه سازمان په فعالیتونو کې د طالبانو د ګډون سره موافق دي، خو د تاجیکستان مخالفت د شانګهای تنظیم په فعالیتونو کې د طالبانو د ګډون مخه نیولې ده.

هغه هیله ښودلې وه چې تاجیکستان به ژر په دې اړه په خپل دریځ باندې بیا غور وکړي.

ښاغلي کابلوف ویلي: "روسیه او اکثریت ګډون کوونکي د تماس ددغه ګروپ د کار د بیرته پیلولو پلوي کوي. زمونږ تاجیک همکاران لا هم خاص ملاحظات لري، خو مونږ هیله لرو چې هغوی به ژر پر خپل دریځ باندې بیا غور وکړي".

شانګهای همکارۍ تنظیم د سیمې د سياسي، امنيتي او اقتصادي اړوند برخو کې کار کوي.

یادونه: دا خبر د وي او ای اشنا څانګې څخه اخیستل شوی دی

د پاکستان د دفاع وزير خواجه اصف دعوه کړې، د پښتون ژغورنې غورځنګ [پي ټي اېم] د لومړي سر بيانيه سمه وه خو اوس پکې په قلاره قلاره تشدد راغلی. خو پي ټي اېم وايي، د اولې ورځې نه یې بيانيه د امن وه او اوس هم په خپله خاوره امن غواړي، د ايين لاندې پرامنه مبارزه کوي.

پاکستان په شپږم اکتوبر پي ټي اېم لاقانونه ګرځولی دی. سياسي ګوندونو د حکومت د دغه اقدام مخالفت کړی او پي ټي اېم وايي، د حکومت دغه پرېکړه نن په اتم اکتوبر په پېښور هايکورټ کې چېلنج کوي.

خواجه اصف تېره شپه د جيو ټي وي په يو پروګرام کې وويل، "په لومړي سر کې د پښتون ژغورنې غورځنګ [پي ټي اېم] بيانيه سمه وه خو په قلار قلار پکې عسکريت پسندي راغلې، او په تېرو اتو، لسو مياشتو کې چې د پوځ، پوليس او ملکي خلکو ضد جګړه سېوا شوې، نه پي ټي اېم او نه پاکستان تحریک انصاف د دغه جګړې غندنه کړې، نه یې علي امين ګنډاپورغندنه کوي او نه هغوی [پي ټي اېم] جنازو ته ځي".

خواجه اصف دعوه وکړه، پي ټي اېم "دا موقع ګڼي چې وسله واله فعاليتونه سېوا شوي دي، چې سبا کېدی شي مونږ ته د دوی سره يو ځای کېدل وي، نو پي ټي اېم دغه لاره پرانستې ساتي، په تېر وخت کې سم وو خو اوس هغه شان نه دي".

خواجه اصف دا هم وويل، "پي ټي اېم اوس د وسله والو د بيانيې سره ودريږي، ګنډاپور [د خېبرپښتونخوا وزيراعلا علي امين ګنډاپور] او پي ټي اېم دې د ترهګرۍ ښکار خلکو سره خواخوږي خو وکړي، پي ټي اېم خپله تګلاره بدله کړې ده".

خو د پي ټي اېم د خېبرپښتونخوا صوبې مشر خېرالامين وايي، د پي ټي اېم په بيانيه کې هيڅ بدلون نه دی راغلی، "مونږ په خپله خاوره امن غواړو او په خپله خاوره نور ډالري جنګونه نه غواړو".

د خواجه اصف د بيان په غبرګون کې نوموړي وویل، "خواجه اصف دوی چې کله په اقتدار کې وي بيان یې يو شان وي او چې د اقتدار نه بهر شي بيا بل څه وايي".

نوموړي وويل، "د پي ټي اېم ايجنډا په خپله خاوره ډالري جنګونه بندول، مونږ ته خپل وسايل راکول، مونږ ته خپله جغرافيه راکول، نور مونږ د جنګونو توان نه لرو، ځکه مونږ قامي جرګه راوبلله چې ټول په خپلو کې کښېنو چې په راتلونکې کې څه وکړو، د دې ستونزو حل به څه وي".

د پي ټي اېم مشر زياته کړه، "مونږ تل د ايين د دايرې لاندې خبره کړې، حکومت سره نوره لاره نه وه پاتې ځکه یې په پي ټي اېم بنديز ولګولو".

هغه وويل، "مونږ په دې جرګه کې مشران رابللي هغوی ته به وايو چې تاسو بيانيه جاري کړئ چې مونږ به په هغې لاړ شو، مونږ تشدد پله نه يو تللي، تر دې چې په ريګي للمه کې مو لرې د جرګې د ځای انتخاب ځکه کړی چې چاته تکليف جوړ نه شي".

پاکستان کې د بشري حقونو کمېشن او پښتنو ملت پالو ګوندونو په پي ټي اېم د حکومت لخوا لګول شوی بنديز غندلې او د حکومت نه یې د دغه اعلاميې بيرته اخستو غوښتنه کړې ده.

د پاکستان د کورنيو چارو وزارت پي ټي اېم د ملک د امنيت دپاره خطره ګرځولې او بنديز یې پرې لګولی دی.